کاخ عالی قاپو یا همان عمارت عالی قاپو اصفهان که در عهد صفویه به نام های دولتخانه مبارکه نقش جهان و قصر دولتخانه نیز خوانده می شد، در ضلع غربی میدان امام اصفهان و روبروی مسجد شیخ لطف الله واقع شده است. این بنا بین سال های ۹۷۱ تا ۹۷۷ خورشیدی، بعد از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان توسط شاه عباس اول، در اواخر قرن دهم هجری شمسی، به عنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی ساخته شد.

کاخ عالی قاپو، نمونه منحصر به فردی از معماری کاخ های عهد صفوی است که شاه صفوی، سفیران و شخصیت های عالیقدر را در این کاخ به حضور می پذیرفت. این عمارت طی ۵ مرحله معماری و در زمان جانشینان شاه عباس، به خصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان، بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال ادامه و تکمیل یافت. حتی به دلیل وجود کتیبه ‌ای به خط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، تزئینات طبقه سوم اضافه یا مرمت شده ‌است.

نامگذاری عالی قاپو

عالی قاپـو اصفهان مرکب از دو کلمه «عالی» و «قاپو» است که با هم به معنای «سردر بلند» یا «درگاه بلند» هستند. از این سر در بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده به قصر وارد می شویم و به وسیله پلکانی که در دو طرف تعبیه شده اند به طبقات فوقانی می رسیم.

پلان کاخ عالی قاپو اصفهان

عالی قاپو اصفهان دارای ۶ طبقه و بلندای ۴۸ متر است که طبقات به وسیله سه راه پله، به هم راه دارند. دو تالار در طبقه همکف وجود دارد که مربوط به امور اداری و دیوانی عهد صفوی بوده که صدرخانه یا کشیک خانه نامیده می شدند.

ایوان بزرگی که ۱۸ ستون رفیع، آن را نگه داشته، در طبقه سوم قرار دارد. در گذشته تمام ستون ها مزین به آینه کاری بودند و سقف آن مملو از تزیینات چوبی و نقاشی هایی زیبا بوده است. تالار بزرگ با اتاق ها و طاق های بسیار زیبایی که دیوارهای آن با نقاشی تزیین شده، در پشت این ایوان قرار دارد. از ایوان کوچکی که پشت این تالار می باشد، گنبد زیبا و ساده توحید خانه نمایان است.

صوفیان و درویش ها، شب های جمعه در دوره صفوی در این مکان گرد هم می آمدند. همچین سران دولتی از این طبقه نظاره گر مسابقات چوگان بودند. طبقات بعدی نیز شامل یک سالن بزرگ در وسط و چندین اتاق کوچک در اطراف هستند. با آنکه بعد از دوره صفویه به تزیینات آن لطمات جبران ناپذیری وارد شده است، با وجود این، هنوز شاهکارهایی از گچبری ها و نقاشی های عهد صفویه را در بردارد و تماشاکنندگان را به تحسین و تمجید وا می دارد.

تزیینات داخلی کاخ عالی قاپو

آنچه عالی قاپو با مینیاتورهای هنرمند مشهور عصر صفوی، رضا عباسی  در میان آثار با شکوه و بسیار نفیس قرار دارد. علاوه بر این، گچبری های آخرین طبقه که به اتاق موسیقی یا اتاق صوت نیز معروف است. در این قسمت از کاخ، تصویر انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده است. این اشکال به غیر از نمایش زیبایی و خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار، برای این بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی، به وسیله این اشکال مجوف گرفته شود و صداها، طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند.

تزیینات  عالی قاپو سنتی و بسیار زیبا هستند و از کاشی‌های هفت رنگ، نقاشی‌های گل و شکارگاه، گچ بری‌های چشم نواز، خطوط اسلیمی منحصربفرد و … در آنها استفاده شده است. در زمان صفویان هنر گچ کاری و گچ بری نوپا محسوب می‌گشت و سبک‌های زیبایی همچون کشته بری پدید آمدند که از نمای دور شباهت زیادی به نقاشی دارند و بسیار ظریف و هنرمندانه می‌باشند. از سبک تنگ بری نیز که یکی دیگر از نوع‌های گچ بری در زمان صفویه محسوب می‌شده است، نمونه‌های زیبایی در عمارت عالی قاپو استفاده شده که مهمترین آنها در نقوش گلدان، بطری، صراحی و دیگر ظرف‌ها دیده می‌شوند.

نقاشی‌های به کار رفته در تزیینات عمارت عالی قاپو شامل تصاویر زیبا و مینیاتوری از هنر سنتی ایرانی در طبقه‌های اول، دوم، چهارم و پنجم و نقاشی‌های مدرن در طبقه‌های سوم و ششم می‌باشند. همچنین از تذهیب با طلاکاری بر روی دیوارها، طاق‌ها و سقف‌های عالی قاپو استفاده شده است. در این سبک از هنر تذهیب، پس از قرار دادن لایه چینی روی بخش‌های مورد نظر، روی آن قسمت را طلا اندود می‌کنند تا شیارها از آب طلا پر شوند، که این کار باعث درخشش و زیبایی دو چندان اثر می‌شود.

داستان غم‌انگیزی که درباره عالی قاپو اصفهان وجود دارد به دوران حکومت یکی از ظالم‌ترین و کوته‌فکرترین حاکمان قاجار باز می‌گردد. ظل السلطان که در زمان سلطنت ناصر الدین شاه به عنوان والی اصفهان شناخته می‌شد، کینه عجیبی نسبت به سلسله صفویان داشت. این شخص برای از بین بردن یادگار‌های زمان شکوه و عظمت صفویان، تمام آثار ارزشمند دوران آن‌ها را از بین می‌برد.

از جمله کاخ‌هایی که در زمان او و به دستور او ویران شدند می‌توان به کاخ آیینه خانه، کاخ سعادت آباد، کوشک هفت دست، عمارت نمکدان و… اشاره کرد. ظل السطان تصمیم داشت عالی قاپو و کاخ چهلستون را هم ویران کند اما تعدادی از تاجران ثروتمند اصفهان، با پرداخت هزینه‌های هنگفت او را این کار منصرف کردند. اما کینه ظل السطان به این راحتی‌ها از بین نمی‌رفت برای همین تمام نقاشی‌ها و آیینه‌کاری‌های عالی قاپو و چهلستون را از بین برد یا آن‌ها را با گچ پوشاند.