مسجد عتیق شیراز، برای آن‌ها که با شیراز و عجایب هفتگانه‌اش آشنا نیستند مثل همه ابنیه تاریخی است. شاید برای اولین‌بار که اسم این مسجد را بشنوید به فکرتان هم نرسد که چه تاریخ عظیم و داستان‌سرایی پشت سرش دارد. خیالاتی که مردم درباره این مسجد دارند عجیب است و البته معماریش عجیب‌تر.

اسطوره را بیشتر بشناسیم

مسجد عتیق واقعا سرگذشت عجیبی و تاریخ عظیمی دارد. از گفته‌های مردم به‌خوبی می‌توان به سرگذشت و اهمیت این مسجد پی برد. اهمیت مسجد برای مردم شیراز با کعبه برابر است. همان قدر که داستان‌های عجیب‌وغریب درباره کعبه گفته شده این مسجد هم در افسانه‌ها جا دارد.

اگر در عکس یا از نزدیک معماری مسجد را ببینید، مجذوب معماری و نوآوری در طراحی آنجا می‌شوید، اما اگر سرگذشتش را بخوانید آن‌وقت عاشقش خواهید شد. مسجد عتیق در زمان عمرو لیث ساخته شده است. عمرو جزو پادشاهان خوب صفاری بوده. کسی که اگر با یک دستورش بخواهیم کارنامه‌اش را بسنجیم و آن دستور بازسازی این بنای تاریخی باشد، مستحق ستایش است. کاری ندارم که این بنا به چه دلیل ساخته شد، اسمش مسجد است یا آتشکده، اصالت از گوشه‌گوشه‌اش می‌بارد و هر چیز اصیلی ستودنی است.

مردم شیراز از هر قوم و با هر تفکری، همان قدر که به تخت‌جمشید و شاهچراغ می‌بالند، مسجد عتیق را هم می‌پرستند و به آن احترام می‌گذارند. شنیده‌اید که وقتی کسی موفق می‌شود، افراد موفقیتش را به خودشان نسبت می‌دهند، مسجد عتیق هم چنین شرایطی دارد. تقریبا بیشتر ادیانی که در شیراز بوده‌اند، بر سر منشأ اصلی بنا اختلاف دارند و آن را به خود نسبت می‌دهند. هرچه که بوده حالا مسجد است و به این نام شناخته می‌شود پس شما هم با همین دید برای بازدیدش شال‌وکلاه کنید و به تاریخش احترام بگذارید، نه به اسمش.

اسطوره شناسی با مراجعه به شواهد تاریخی

همان‌طور که گفته شد ادیان مختلف منشأ اصلی مسجد را به خود نسبت می‌دهند. آن چیز که شواهد تاریخی مشخص کرده زمین و بنای مسجد عتیق روی آتشکده یا ساختمانی که گذشته برای عبادت بوده ساخته شده است. داستان ساخت این بنا به سال‌های خیلی دور یعنی ۲۸۱ هجری قمری برمی‌گردد. جایی که عمرو لیث احساس کرد طبقه مذهبی جامعه‌اش نیاز به پایگاهی اجتماعی دارد. چه جایی بهتر از مسجد؟ هم همه نسبت به آن اِرق مذهبی دارند و هم از نظر معماری گنجایش تعداد زیادی از مردم را دارد. شاید خودش هم فکرش را نمی‌کرد که چنین شاهکاری از آب درآید و چنین خدا بیامرزی برایش درست کند، اما شد…

مسجد عتیق شیراز از همان اول به‌ پایگاهی برای کارهای اجتماعی مسلمانان تبدیل شد. جایی برای تحریر قرآن، مطالعه و تفسیرش، جایی که اعجوبه‌هایی مثل حافظ را به دنیای علم و هنر معرفی کرد. مسجد عتیق فقط برای نمازخواندن و عبادت هم نبود، وگرنه کسی مثل حافظ باتوجه‌به شواهد تاریخی در آن رشد نمی‌کرد.

در واقع این مسجد اولین پایگاه اجتماعی – مذهبی شیراز بود. همه در آن جمع می‌شدند تا نتیجه‌ای بگیرند، درباره چیزی مشورت کنند یا به گفت‌وگو بپردازند. همین مسئله باعث شد که معماران برای درهای ورودی مسجد ۶ محل در ضلع‌های مختلف در نظر بگیرند.

مهم‌ترین جنبشی که به گواهی تاریخ در این مسجد شکل گرفته است، کتابت قرآن با همکاری حافظان و خطاط‌های بزرگ زمان خود بود. آن‌ها در مکانی به نام دارالمصحف جمع می‌شدند و با تلاوت و نوشتن آیات قرآن روی پوستین‌های مختلف مرجع آسمانی مسلمان‌ها را به کتابی در دسترس تبدیل کردند.

همیشه مکان انجام فعالیت‌های انقلابی به محلی مقدس تبدیل می‌شود مثل کعبه که محل شکل‌گیری اسلام بوده یا مسجد‌الاقصی که روزی به‌عنوان قبله اول مسلمین شناخته شده است. مسجد عتیق هم حالا به محلی مقدس و البته تاریخی تبدیل شده که مردم برای مطالعه آن تاریخ به‌سمتش می‌روند. در سال ۵۸ قسمتی از شبستان شرقی مسجد به‌عنوان مسجد و نمازخانه و سال‌های بعد برای کانون فرهنگی و این دست کارها استفاده شد که البته تا سال ۶۱ بیشتر ادامه نیافت و حالا بدون استفاده است.